دربارهٔ مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌سازان
و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیستدرباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم سازی را چه کسی ابداع کرده است. در دایرة المعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره آن گفته می شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ساز هنوز بر این عقیده اند که هنر خاتم سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است.»خاتم سازی نمونه ای صنایع دستی اصفهایکی از گونه های زیبا و هنرمندانه صنایع دستی اصفهان خاتم سازی است.هنر خاتم سازی بی بدیل وکم نظیر در واقع هنر آرایش سطح اشیاء چوبی به صورتی شبیه به موزائیک با مثلث های کوچک است.این مثلث ها هرچه ظریف تر و طرح ها و اشکال هرچه منظم تر باشند،خاتم مرغوب تر خواهد بود.یکی دیگر از دلایل مرغوبیت و ارزشمند بودن خاتم بالا بودن کیفیت مواد اولیه است اینجا کلیک کنید.
علاوه براصفهان خاتم سازان شیراز نیز در هنر خاتم سازی شهره هستند و خاتم هائی که به وسیله هنرمندان اصفهان و شیراز تهیه می شود، خریداران بسیاری دارد. فرآورده های خاتم سازی شامل ظروف متنوع و مختلف می باشند. در سال های اخیر هنرمندان خاتم ساز با تشکیل شرکت تعاونی خاتم سازان که زیر نظر سازمان صنایع دستی ایران فعالیت می کند انسجام بهتری یافته و تولیدات مرغوبتری را به گردشگران مخصوصاً خارجیان عرضه می کنن.https://luxara.ir/fa/category/499432-silicon-molds
سابقه خاتم سازی در اصفهان به دوره سلجوقیان می رسد
- که از آنها آثاری باقی مانده است،
- از جمله درب شبستان مسجد جامع اصفهان
- و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری
- در جهانباره بوده اس
- هنرخاتم سازی درزمان صفویه به اوج خود می رسد
- که آثاری هم از زمان صفویه باقی مانده مثل درب مدرسة
- سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار داردو این یکی از آثار
- مهم زمان صفویه است و دیگر مقبرة شیخ صفی الدین در
اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند و زمان قاجار روبه تحلیل رفته ولی باز هم آثاری از آن به جای مانده مانند درب مسجد سید اصفهان، و در زمان پهلوی اول استادانی از شیراز و اصفهان در سالن خاتم کاخ مرمر تمامی در و دیوار آن را خاتم کرده اند و کلیة اشیاء این اتاق مانند میز تحریر و جا لباسی و... که تمامی آنها با طراحی منظمی و زیبایی از استاد حسین کاشی تراش اصفهانی طراحی شده است و چند گروه دیگر نیز در کاخ مرمر مشغول به کار بوده اند
"در زمان پهلوی دوم در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان هنر خاتم "
سازی ظریف به اوج زیبایی خود رسید و استادانی مانند آقای علی نعمت که سرآمد همه استادان بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورده و از آن شکل هندسی منظم به طرحهایی مانند گل و مرغ و حیوانات که در خاتم سازی بسیار مشکل بوده در آوردند و آثاری بسیار نفیس ساخته و به ملکه انگلیس و رئیس جمهور آمریکا آیزنهاور هدیه داده اند و دیگر آثاری از استادانی بزرگ به صورت صندوق روی مقبره های ائمه اطهار از جمله در نجف اشرف، کربلا،کاظمین،سامراء و مشهد مقدس ساخته شده که روح و روانشان شاد باد و سالن مجلس شورای ملی سابق که از خاتم تزئین شده بود.https://www.beytoote.com/art/handicrafts/seal-building.html
استادانی در زمان پهلوی دوم برای پایدار ماندن خاتم سازی در اصفهان زحمت زیادی کشیدن از جمله استاد مهدی ناطق که جای تشکر وقدردانی دارد و استادانی در حاضر هستنخاتم سازی ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه شامل چوب های رنگی در رنگ‌های مختلف و مفتول برنج و انواع استخوان تشکیل می‌شود.
انواع چوب خاتم سازی: توسکا- کبوده- راش- گردو- بقم- عناب- نارنج و بعضی چوب های رنگ شده
استخوان ( استخوان و عاج فبل- استخوان شتر- استخوان اسب)مفتول های فلزی ( برنج- آلومنیوم- نقرهچسب( چسب چوب- سریشموسایل و ابزار مورد نیاز در خاتم سازوسایل خاتم سازی شامل چکش- گازانبور- دریل و مته- اره فلکه ی- دستگاه کاس زنی- انواع سوهان- انواع رنده- پرس- دینام(ساب)- تیغ اره- لیسه- خط کش و گونیا- مقار و...
- آشنایی با هنرهای دستی
- خاتم کاری
- معرق روی چوب
- آشنایی با صنایع دستی ایران
- آشنایی با هنرمینیاتور
- از یک واِِِِژه فرانسوی تا هنری ایرانی
- سبد بافی یا همان مروار بافی
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه های دیگر از قبطی ها اقتباس کرده اند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزاییک کاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها در موزه صنایع اسلامی قاهره یا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی ترین نمونه های این صنعت در موزه متروپولیتن است.
از دیگر آثار و نمونه های تاریخی در این هنر عبارتند از:
1. منبر خاتم کاری در مسجد عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
2. سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی).
3. درهای خاتم قصر رویایی تیمور گورکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال 807 هجری (1405میلادی).
4. درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب ها ساخته شده توسط هنرمندی به نام حبیب الله در سال 999هجری(1591میلادی) که در موزه برلین نگهداری می شود.
5. درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن موجود است.
6. منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره ای مربوط به سال 1114هجری (1702میلادی).
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش شده این کشور از نو پایه گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته های خاتم کاری، منبت کاری، کاشی کاری و گره چینی، به ترمیم و ساختن ساختمان ها و آثار گذشته و بارگاه ها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سخت ترین شرایط زندگی می کردند.
در سال 1307 اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه
به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاه های خاتم سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
آثار به جا مانده جمعی از هنرمندان اصفهان، تهران و شیراز عبارتند از: اتاق هفت در هفت متری خاتم کاریشده با تمامی وسایل موجود در آن، کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شورای ملی با 400متر مربع خاتم کاری.هنر خاتم سازی بعد از انقلاب اسلامی در کارگاه خاتم سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سمت و سوی طرح ها تغییر یافته و با حذف طرح های خارجی توجه بیشتری به سنت گرایی معطوف یافته و از آن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
تعریف خاتمبه صورت مثلث بوده که برای آماده سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده واین مثلث ها ی چوبی ،استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می شود ،بعد از چند ساعت نخ ها باز شده واضلاع طرح سوهان کاری شده و چهار عدد از پره های ساخته شده را در کنار هم قرار می دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می آید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می شود وبه آن «شمسه» می گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم می شود و حاصل آن طرح ستاره ای است ،این طرح ها آنقدر تکرار می شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش کاری و چسبانده لایه های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از 400 مرحله کاری را شامل می شود.
خاتم ترکیبی است از چند ضلعی ها
منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ های مختلف تشکیل می شود.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد. چند ضلعی هایی که در خاتم سازی به کار می آید پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است.
در لغت نامه دهخدا، خاتم ساز چنین معنی شده است: «آنکه پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم سازی عمل خاتم ساز را گویند.»
در دایرةالمعارف فارسی درباره خاتم کاری و خاتم سازی آمده است:
«هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزاییک، با مثلث های کوچک.
طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنن اولین بار خاتم‌سازی را چه کسی ابداع کرده‌است. اما روایتهای زیادی خواستگاه خاتم کاری را شیراز می دانند زیرا قدیمی ترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده و استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از 100 سال است. در دائرةالمعارف فارسی آمده‌است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است» شواهد بسیاری موجود است که شهر شیراز به عنوان خواستگاه خاتم کاری ایران پایتخت خاتم کاری ایران می دانند. هرچند که در دوران صفویه این هنر به اصفهان منتقل شد و در اصفهان به عنوان پیشه به تولید انبوه رسید.
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبطی‌ها اقتباس کرده‌اند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیک‌کاری شده‌است در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها درموزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی‌ترین نمونه‌های این صنعت درموزه متروپولیتن است.
منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزار سال.
سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)
درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب‌ها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب‌الله در سال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می‌شود.
درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقره‌ای مربوط به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
درب‌های تالار اینه کاخ گلستان
تعداد دو درب خاتم کاری شده توسط خاتم سازان شیراز در موزه دوران اسلامی تهران.
تعدادی درب دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم شهر ری که قدیمی‌ترین ان مربوط به دوره ال بویه تا اواخر قاجار است.
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از شیراز وسایر نقاط ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان دعوت شده و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، به ساختن ساختمان‌های حکومتی و بارگاه‌ها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سخت‌ترین شرایط زندگی می‌کردند.
در سال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاه‌های خاتم‌سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
آثار به‌جامانده، ۷۲ نفر از هنرمندان شیراز (به سرپرستی استاد خلیل گلریزخاتمی و استاد غلام حسین گلریزخاتمی)، اتاق هفت در هفت متری خاتم‌کاری شده با تمامی وسایل موجود در آن، در کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتم‌کاری. متأسفانه در سال‌های اخیر سمت و سوی طرح‌ها تغییر یافته و با حذف طرح‌های اصیل توجه کمتری به سنت‌گرایی معطوف بوده و از خط و نوشته که در خاتم اصیل بسیار استفاده می‌شده کمتر دیده می‌شود.
از استادان بنام خاتم کاری در شیراز و ایران را می‌توان به (استاد عبدالخالق گلریز خاتمی) ملقب به پدر خاتم ایران و (شادروان استاد عبدالعلی گلریز خاتمی) ٬(احمد روحانی) اشاره کرد که خود صاحب سبک در این رشتهٔ هنری می‌باشند.
خاتم‌کاری در ادبیات
در اشعار شاعران قبل از سده نهم هرجا نامی از خاتم برده شده به معنی و مفهوم انگشتری بوده و تنها یک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتم‌سازی آمده‌است:
صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ گویا که لب لعل تو خاتم بند است.
خاتم‌سازی از دیرباز طرفداران خاص خود را در شیراز و اصفهان داشته‌است.
هنر خاتم‌سازی یکی از مهم‌ترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت ارزش هنری فوق‌العاده زیادی دارد. سابقه خاتم‌سازی درایران از زمان‌های خیلی قدیم بوده‌است. به‌طورکلی ابتدا باید دید خاتم چیست و خاتم‌ساز یا خاتم‌کار چه کسی است.
خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود. پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد. چند ضلعی‌هایی که در خاتم‌سازی به کار می‌آید
در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده‌است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»
در دائرةالمعارف فارسی دربارهٔ خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده‌است: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده‌است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.»
قدیمی‌ترین آثار هنری خاتم‌کاری شده باقی‌مانده:
صندوق مرقد موسی کاظم و محمد تقی در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری ساخته شده توسط محمد جمعه.
صندوق مرقد حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد علی نقی مربوط به همان دوره است.
صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی که در همان دوره ساخته و نصب شده.
اثر بسیار زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده‌است.
درب خاتم امامزاده شاه‌رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی.
صندوق خاتم مرقد علی پسر ابی طالب ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند
صندوق خاتم مرقد حسین پسر علی و ابوالفضل در کربلا
صندوق مقبره زینب در شام
مواد اولیه در ساخت خاتم
(دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی انواع چوب) (آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب-نارنج- کهکم-کبوده)
انواع استخوان (استخوان و عاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب)
مفتولهای فلزی (برنج -آلومینیوم و بعضاً نقره)
صدف- نخ پرک - سریشم - لاک
وسایل و ابزار کار در هنر خاتم‌سازی
ابزار عمومی شامل چکش - اره-اره فلکه -دریل و مته - دستگاه دینام - -و…
ابزار اصلی و مخصوص شامل انواع اره‌ها- عنوان سوهان - انواع رنده - پرس - تیره‌دار یا خط‌کش قفل - مقار- انواع تنگ ها- چسب‌های مخصوص و…
مراحل تولید خاتم
استخوان موزاییک کاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها در موزه صنایع اسلامی قاهره یا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی ترین نمونه های این صنعت در موزه متروپولیتن است.
از دیگر آثار و نمونه های تاریخی در این هنر عبارتند از:
۱٫ منبر خاتم کاری در مسجد عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
۲٫ سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی).
۳٫ درهای خاتم قصر رویایی تیمور گورکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال ۸۰۷ هجری (۱۴۰۵میلادی).
۴٫ درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب ها ساخته شده توسط هنرمندی به نام حبیب الله در سال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که در موزه برلین نگهداری می شود.
۵٫ درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن موجود است.
۶٫ منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره ای مربوط به سال ۱۱۱۴هجری (۱۷۰۲میلادی).
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش شده این کشور از نو پایه گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته های خاتم کاری، منبت کاری، کاشی کاری و گره چینی، به ترمیم و ساختن ساختمان ها و آثار گذشته و بارگاه ها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سخت ترین شرایط زندگی می کردند.
در سال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاه های خاتم سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
آثار به جا مانده جمعی از هنرمندان اصفهان، تهران و شیراز عبارتند از: اتاق هفت در هفت متری خاتم کاری شده با تمامی وسایل موجود در آن، کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰متر مربع خاتم کاری.
هنر خاتم سازی بعد از انقلاب اسلامی در کارگاه خاتم سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سمت و سوی طرح ها تغییر یافته و با حذف طرح های خارجی توجه بیشتری به سنت گرایی معطوف یافته و از آن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
تعریف خاتم
خاتم ترکیبی است از چند ضلعی های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ های مختلف تشکیل می شود.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد. چند ضلعی هایی که در خاتم سازی به کار می آید پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است.
در لغت نامه دهخدا، خاتم ساز چنین معنی شده است: «آنکه پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم سازی عمل خاتم ساز را گویند.»
در دایرهالمعارف فارسی درباره خاتم کاری و خاتم سازی آمده است:
«هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزاییک، با مثلث های کوچک.
طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. مثلث ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می سازند. هر چه مثلث ها ریزتر و ظریف تر باشند خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.»
قدیمی ترین آثار هنری خاتم کاری شده باقی مانده:
۱٫ صندوق مرقد موسی بن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری ساخته شده توسط استاد محمد جمعه.
۲٫ صندوق مرقد امام حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد امام علی النقی مربوط به همان دور و استاد.
۳٫ صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی موعود که در همان دوره ساخته و نصب شده است.
۴٫ اثر زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده است.
۵٫ درب خاتم امام زاده شاه رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی.
۶٫ صندوق خاتم مرقد علی ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند.
۷٫ صندوق خاتم مرقد سید الشهدا و ابوالفضل در کربلا.
۸٫ صندوق مقبره زینب در شام.
مواد اولیه در ساخت خاتم
انواع چوب(آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب- نارنج- کهکم- کبوده).
انواع استخون (استخوان وعاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب).
مفتولهای فلزی(برنج- آلومینیوم و بعضاً نقره).
صدف- نخ پرک- سریشم- لاک.
وسایل و ابزار کار در هنر خاتم سازی
ابزار عمومی شامل چکش – اره- دریل و مته و. . .
ابزار اصلی و مخصوص شامل انواع اره ها – انواع سوهان – انواع رنده- پرس- تیره دار یا خط کش قفل- مقار- انواع تنگ ها – چسب های مخصوص و . . .
خاتم‌کاری بر روی جعبه‌ای چوبی
ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلی‌متر می‌برند و از آنها مثلث‌هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتولهای سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلث‌ها ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود، بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید. مرحلهٔ بع دی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می‌شود.
خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده می‌شود.
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ این‌ها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.
خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب وهنری
صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
عدم تغییر در رنگ و شکل
ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار مشخص نباشند.
قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ساز باید یک نجار چیره‌دست هم باشد.
رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
نقش‌ها و مثلث‌ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
مهم‌ترین مراکز خاتم‌سازی در ایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران اصفهانی یا شیرازی هستند.
لازم است توجه شود که کلیهٔ محصولات خاتم‌کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آنها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.